هدف از این نوشتار آشنایی با ابزارهای مالی و انواع آن می باشد. در ابتدا سعی می کنیم ابزارهای مالی را تعریف کنیم و سپس انواع آن را معرفی نماییم.
ابزارهای مالی سند یا قرارداد نمایندگی می باشد که بیانگر ارزش پولی است. برخی منابع، این ابزارها را دارایی قابل معامله نامیده اند، لکن این تعریف، همه ابزار های مالی را پوشش نمی دهد.
برای آشنایی بیشتر با ابزارهای مالی، دسته بندی ابزارها را در این نوشتار مورد بررسی قرار می دهیم :
ابزارهای مالی به دو دسته ابزار های غیر قابل معامله و ابزار های قابل معامله طبقه بندی می شوند.
ابزارهای مالی غیر قابل معامله :
ارتباط مستقیمی بین دارنده و صادرکننده آن وجود دارد، و از خصوصیت آنها می توان به امنیت زیاد و درجه نقدشوندگی بالا اشاره نمود.
نمونه هایی از این ابزار ها عبارتند از :
- سپرده های پس انداز
- گواهی سپرده غیر قابل معامله :
- توسط بانک های تجاری و دیگر سازمان های مالی منتشر می شود
- دارای سررسید های مختلف است و با افزایش زمان سررسید نرخ بهره آن افزایش می یابد.
- برداشت زود هنگام همراه با جریمه می باشد.
- حساب های پس انداز بازار پول : نرخ بهره این اسناد بر اساس نرخ رقابتی بازار پول تنظیم می شود و سقف نرخ بهره ندارد.با حداقل مبلغ افتتاح می شود و تا میزان مشخصی از آن توسط شرکت های بیمه دولتی بیمه می شود.
- اوراق قرضه پس انداز دولتی :
- این اوراق، بدهی دولت مرکزی و غیر قابل معامله و غیر قابل انتقال می باشد
- می تواند به عنوان وثیقه به کار رود
- از طریق بانک ها یا سازمان های سپرده گذاری قابل خریداری است
- نرخ بهره این اوراق هر شش ماه یکبار بر اساس مدت نگهداری و سطح عمومی نرخ بهره تجدید نظر می شود
- درآمد این اوراق از مالیات های ایالتی معاف می باشد و معمولا خریدار و فروشنده یکدیگر را نمی شناسند
شایان ذکر است اوراق قرضه و انواع آن به دلیل مشکلات شرعی وارده به آن، در ایران رواج ندارد.
ابزار های مالی قابل معامله :
- ابزار بازار سرمایه
- ابزار های بازار پول
- ابزارهای مشتقه
لازم است که قبل از ورود به ابزار های قابل معامله به تفاوت میان بازار پول و بازار سرمایه بپردازیم.
یکی از دسته بندی های بازارهای مالی بر اساس سررسید آنهاست و طبقه بندی بازار های مالی بر اساس سررسید، بازار مالی را به دو دسته بازار پول و بازار سرمایه تقسیم می نماید.
ابزار های موجود در دسته بندی بازار پول، سررسید کمتر از یکسال یا حداکثر یکساله دارند و ابزار های بازار سرمایه، سررسید بیش از یکسال دارند.
با این تعاریف به معرفی ابزار های هر یک از این بازارها می پردازیم :
بازار پول : کلیه دارایی هایی که سر رسید آنها یکسال یا کمتر از یکسال باشد، زیر مجموعه بازار پول بوده و در این دسته قرار می گیرند از جمله ابزار های مالی در این حوزه می توان به :
- اوراق خزانه ( Treasury bills ) : این اوراق توسط دولت ها صادر می شوند و مهمترین ابزار بخش بازار پول را شامل می شود.
این اوراق قابلیت تبدیل به پول نقد را دارند و با نرخ تنزیل منتشر می شوند و ریسک آنها تقریبا صفر می باشد.
- اسناد بازرگانی ( Commercial paper ) : این اوراق توسط شرکت ها و دیلر ها ( فروشندگان کالا و خدمات ) با نرخ تنزیل صادر می شود.
از نمونه این اوارق می توان به اسناد بازرگانی یورو اشاره نمود.
این اوراق می تواند به صورت 7 روز تا یکساله توزیع می شود.
- صورتحساب های بازرگانی ( Commercial bills ) : این اوراق هم به دسته های زیر تقسیم می شوند:
- صورتحساب تقاضا
- صورتحساب یوزانس
- صورتحساب های clean
- صورتحساب های Documentary
- صورتحساب های Inland
- صورتحساب خارجی
- قرارداد های بازخرید ( Repurchase Agreement ) : به قرارداد ریپو هم معروف می باشد. موافقت نامه ای بین وام گیرنده و وام دهنده برای خرید و فروش اوراق بهادار دولتی است.این قراردادها، دارای سررسید کمتر از 14 روز است و نقش وثیقه را ایفا می کند. در نوع مدت دار آن سررسید 30 روزه یا بیشتر است. یک روش برای تامین مالی است.
- نرخ لایبور : نرخ پیشنهادی بین بانکی لندن می باشد و نرخی است که در آن نرخ، بانک های بین المللی بزرگ در لندن، وجوه را بین خود مبادله می کنند. همچنین نرخ پایه انواع وام های بلند مدت حتی در بازارهای مالی آمریکاست. این نرخ از 30 جوون 2023 با نرخ Secured Overnight Financing Rate (SOFR) که نرخ تامین مالی تضمینی یک شبه نام دارد، جایگزین گردیده است.
- گواهی سپرده قابل معامله: توسط بانک ها منتشر می شود، نرخ بهره و سررسید مشخص زیر یک سال دارد.قابل معامله در بورس است و اصل و بهره در سررسید پرداخت می شود.
از جمله این نوع گواهی ها می توان به گواهی سپرده قابل معامله لندن اشاره نمود که توسط بانک لندن یا شعب خارجی بانک لندن منتشر می گردد.
- اوراق پذیرش بانکی ( Banker ‘s Acceptance ) : سفته ها و بروات مدت دار بانکی است که با تضمین بانک، مبلغ مشخص آنها در تاریخی معین پرداخت می شود. این اوراق قابل خرید و فروش می باشند و در بازار به قیمتی کمتر از قیمت اسمی به فروش رسیده و در تجارت های بین المللی کاربرد دارند. سررسید زیر شش ماه و فاقد ریسک نکول به دلیل تضمین بانک ها می باشند.
از جمله این اوراق می توان به اوراق پذیرش بانکی یورو اشاره نمود که جزو دسته اوراق کوتاه مدت می باشند.
- اوراق تجاری : اوراق کوتاه مدتی است که توسط شرکت های معتبر دارای توان مالی منتشر می شود. به دلیل اعتبار بالای شرکت منتشر کننده فاقد وثیقه می باشند و سررسید کمتر از 9 ماه داشته و فروش با تخفیف تنزیل انجام می شود و دارای ریسک و بازاده بالاتری نسبت به اسناد خزانه می باشد.
- دلار اروپایی: این اوراق بر مبنای سپرده های دلاری که در بانک های کشورهای مختلف یا شعبه خارجی بانک های آمریکایی وجود دارد، صادر می شود. در واقع نوعی گواهی سپرده استکه نرخ های بهره کشورهای مختلف را به هم مرتبط می نماید. سررسید این اوراق معمولا زیر 6 ماه می باشد.
- SDRs : سبدی از 5 ارز بین المللی می باشد که به عنوان دارایی شناخته می شوند و صندوق بین المللی پول از این سبد ها برای معاملات با دیگرکشور ها استفاده می نماید.
- اوراق تامین مالی جمعی : این اوراق بر اساس سرمایه گذاری افراد در طرح های تامین مالی جمعی صورت می پذیرد و عموما بازه زمانی تا یکسال داشته و افراد با سرمایه گذاری در طرح های مختلف مالکیت اوراق را به دست می آورند. در اقدامی که به تازگی در حال بررسی می باشد قرار است در صورت تایید سازمان بورس امکان ایجاد بازار ثانویه برای خرید و فروش اوراق تامین مالی جمعی نیز به وجود آید.
بازار سرمایه : بازار مربوط به دارایی های دارای سررسید بلند مدت ( بیش از یک سال ) را بازار سرمایه می گویند. از جمله ابزار های مالی پر کاربرد در این بازار می توان به موارد ذیل اشاره نمود :
-
سهام شرکت ها : .ورقه سهام شرکت ها یکی از رایج ترین اوراق بهادار و ابزار مالی بازار سرمایه است. افراد می توانند از طریق بازار های بورس و فرابورس به خرید سهام شرکت ها مبادرت ورزند.این اوراق نسبت به سود و دارایی های شرکت، پس از ادای تعهدات اوراق با درامد ثابت، دارای حقوق و ادعاست. دو نوع اصلی این اوراق سهام عادی و سهام ممتاز است .
خصوصیت سهام ممتاز :
- همزمان مزایای سهام و اوراق قرضه با درآمد ثابت را دارا هستند.
- موقع پرداخت سود و نیز در هنگام ورشکستگی اولویت نسبت به سهام عادی دارند و حقوق خود را پس از دارندگان اوراق قرضه می گیرند.
- جانشینی برای اوراق قرضه هستند ولی نوسانات بیشتری نسبت به اوراق قرضه دارند، قابل بازخرید هستند و ریسک و بازده بالاتری نسبت به اوراق قرضه دارند.
انواع سهام ممتاز :
- سهام ممتاز تراکمی : چنانچه صادر کننده سهام ممتاز از پرداخت سود امتناع ورزد، سودهای پرداخت نشده در اینده و قبل از هر پرداختی به سهامدارن عادی می بایست توسط صادر کننده پرداخت گردد.
- سهام ممتاز قابل تبدیل :
این سهام می تواند تحت شرایطی به سهام عادی تبدیل شود.
- سهام ممتاز مشارکتی : دارنده این نوع از سهام، در منابع اضافی همچون سهام عادی سهیم می باشد.
- خصوصیات سهام عادی :
ایجاد حق مالکیت برای دارنده این نوع سهام
فاقد سررسید
دریافت سود بعد از پرداخت سود و دارایی ها به بستانکاران و دارندگان سهام ممتاز
- اوراق بهادار با درآمد ثابت : رایج ترین این اوراق اوراق قرضه در خارج از ایران و اوراق مشارکت در ایران است. این اوراق قرادادهایی برای استقراض می باشد و دارای میزانی از ریسک می باشد. از مهمترین نمونه اوراق بهادار با درامد ثابت می توان به :
- اوراق قرضه دولتی :
دولت ها برای تامین مالی فعالیت های خود اوراق متعددی را با سررسید های بیشتر از یکسال صادر می کنند.سرمایه گذاران هم با انتظار کسب درآمد ثابت و تضمین دریافت مبلغ اسمی در سررسید، آنها را خریداری می نمایند.
سررسید این اوراق 10 تا 30 سال می باشد.
برخلاف اوراق خزانه به این اوراق به مبلغ اسمی فروخته می شوند و در بورس به طور گسترده مورد معامله قرار می گیرند.
- اوراق قرضه سازمان های دولتی : اوراق بهادار بلند مدت که توسط نهاد ها و سازمان های دولتی در ایالات متحده منتشر می شود. درامد این اوراق در طرح هایی که دولت متصدی آنهاست صرف می شود.
مهمترین نهادی که این اوراق را منتشر می کند موسسه رهنی فدرال امریکا می باشد.نرخ بازده این اوراق بیشتر از اوراق خزانه است و سررسید تا 25 سال دارند.
- اوراق قرضه شهرداری ها :
به وسیله شهرداری های ایالتی و دیگر سازمان های دولتی مثل فرودگاه ها، ادارات آموزش و پرورش، پارک ها و سازمان های عام المنفعه منتشر می شود.درامد این اوراق جهت تامین مالی طرح های سرمایه ای بلند مدت و سرمایه در گردش به کار می رود، همچنین آنها از مالیات های ایالتی و محلی معاف می باشند.درامد بهره آن نیز برای دارنده اوراق از مالیات معاف می باشد.
- اوراق قرضه شرکت ها :
این دسته از اوراق، بیانگر بدهی بلند مدت شرکت ها بوده و با ارزش اسمی نسبتا کم و به صورت درصدی از ارزش اسمی قیمت گذاری می شوند.همچنین این اوراق تضمین شده هستند و به دلیل ریسک نکول ناشی از عدم ایفای تعهدات شرکت ها، دارای بازده بیشتری نسبت به سایر اوراق قرضه می باشند.سررسید آنها از 20 تا 40 سال است.
اقساط بهره هر 6 ماه یکبار پرداخت می شوند و مهمترین نوع این اوراق، اوراق قرضه قابل تبدیل می باشد.
نکته : اوراق قابل تبدیل، دارای بهره ثابت بوده و ویژگی افزایش قیمت سهام عادی را دارند.
- اوراق قرضه رهنی نوع دیگری از اوراق قرضه شرکت ها، اوراق قرضه رهنی می باشد، که این اوراق در صورت ورشکستگی صادر کننده آن با دارایی های شرکت مورد حمایت قانونی قرار می گیرند.
- اوراق قرضه جهانی : اوراقی که در حوزه یورو منتشر می شود و می تواند بین بازارهای مختلف تعویض گردد.
- اوراق قرضه یورو : به وسیله قرض گیرندگان در یک کشور خارجی منتشر می شوند و بر اساس نوع ارز دلار، یورو، ین و … نامگذاری می شوند و به وسیله سندیکای بین المللی FDs فروخته می شوند.
- اوراق بهادار نرخ بهره شناور : اوراق بهادار میان مدت یا بلند مدتی هستند با نرخ بهره متغیر و معمولا نرخ بهره آن ها بر اساس عرضه، تقاضا و میانگین به نرخ بهره بانک های داخلی لندن مرتبط است.
- اوراق بهادار با پشتوانه وام های رهنی :
نوعی از اوراق بهادار می باشد که نهاد های دولتی با پشتوانه اقساط ناشی از وام های رهنی منتشر می کنند.
- اوراق بهادار ( واحد های ) صندوق های سرمایه گذاری : این اوراق در واقع واحد های سرمایه گذاری صندوق های سرمایه گذاری می باشند که شامل صندوق های سرمایه گذاری با درامد ثابت، سهامی، مختلط ، صندوق های قابل معامله ( ETF ها ) و صندوق های سرمایه گذاری REITs ( سرمایه گذاری در املاک و مستغلات ) می باشد.
دسته دیگری از ابزارهای مالی بازار سرمایه، موجود در کشور های اسلامی، ابزارهای مالی اسلامی نامیده می شوند که به اختصار به معرفی هر یک از آنها می پردازیم :
- اوراق بهادار اسلامی ( صکوک ) :
ابزارهای اسلامی صکوک، اوراق بهاداری هستند که با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی و بر پایه قرارداد های مورد تایید اسلام منتشر می شوند. این اوراق بر اساس یک دارایی پایه، طراحی و منتشر می شوند.
ابزارهای مالی اسلامی به دو دسته تقسیم بندی می شوند:
- ابزار های انتفاعی :
- ابزارهای با بازدهی معین ( اوراق اجاره، مرابحه، استصناع، سلف، منفعت و جعاله )
- ابزار های با بازدهی نامعین ( انتظاری ) ( اوراق مشارکت،مضاربه،مزارعه و مساقات )
- ابزارهای غیر انتفاعی :
- اوراق قرض الحسنه
- اوراق وقفی
موارد ذیل در کشور های اسلامی به عنوان ابزارهای مالی اسلامی شناخته و به کاربرده می شوند. همچنین برخی از این ابزارها در ایران نیز وجود داشته و مورد استفاده قرار می گیرد:
- ودیعه یا امانه : سپرده هایی که می توان در صورت نیاز بدون جریمه از آن برداشت نمود. تقسیم سودی روی این سپرده ها اتفاق نمی افتد و موسسات مالی برای استفاده از وجوه آن از انعطاف پذیری برخوردارند.
- مرابحه ( Mudarabah )
- قرض الحسنه ( Qard-Hasan )
- صندوق های زکات : نوع خاصی از صندوق ها هستند که در موسسات مالی اسلامی قرار دارند و با اهداف خاصی بوجود می آیند.
- گواهی های مدت مشارکت: گواهینامه‌های سرمایه‌گذاری بلندمدتی هستند که به دارنده آن حق دریافت سهمی از سود یک شرکت را می‌دهند. در صورتی که گواهی ها به عنوان بدهی یک موسسه مالی تلقی شود و بخشی از سرمایه آن نباشد، این گواهی ها باید به عنوان سپرده طبقه بندی شوند.
- گواهی مشارکت در سود و زیان و گواهی سپرده سرمایه گذاری،: سپرده های سرمایه گذاران مانند گواهی مرابحه است که شبیه سهام یک شرکت است و باید به عنوان سپرده طبقه بندی شود. اگر گواهی از نوع مضاربه قابل معامله باشد، باید به عنوان اوراق بدهی طبقه بندی شود.
در این نوشتار سعی بر آن گردید که ابزارهای مالی و انواع آن در دنیا معرفی نماییم. خوشحال خواهیم شد که در این رابطه نظر شما را نیز بدانیم .
برای خواندن مطالب بیشتر به لینک های ذیل مراجعه نمایید :